سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» در دومین بخش از بایدها و نبایدها ی محیط اداری، به بررسی اصل مسئولیت پذیری و پاسخگو بودن کارگزاران درمحیط اداری پرداخته است .  

  * منصب بالاتر، خدمتگزاری بیشتر

قرآن کریم دربارۀ پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ»؛ رسولی ازخودتان به سوی شما آمد که رنج های شما براو سخت است و بر هدایت شما اصرار دارد و نسبت به مومنان بسیار مهربان است.

بنابراین نباید مقام ومسئولیت بالاتر مانع خدمت رسانی به خلق الله شود، بلکه باید با اهتمام جدی تری به این امر همت گماشت .

(توبه 128) 

*  شیوه رفتارکردن با ارباب رجوع

امام علی علیه السلام می فرمایند: «وَ أَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ وَ لَا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضَارِياً تَغْتَنِمُ أَكْلَهُمْ فَإِنَّهُمْ صِنْفَانِ إِمَّا أَخٌ لَكَ فِي الدِّينِ وَ إِمَّا نَظِيرٌ لَكَ فِي الْخَلْقِ».

ای مالک! قلبت را مملوّ از رحمت، محبت و لطف به مردم نما؛ مبادا با آنان چون حیوان درنده باشی که خوردنشان را غنیمت شماری؛ چرا که آنان دو دسته اند، یا برادر دینی تو و یا در آفرینش مانند تو هستند.

(نهج البلاغة، ص: 427)

 * برآوردن حاجت مراجعه کنندگان

از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسیده شد: «أَيُّ النَّاسِ أَحَبُّ إِلَيْكُمْ قَالَ أَنْفَعُ النَّاسِ لِلنَّاسِ قِيلَ فَأَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ قَالَ إِدْخَالُكَ السُّرُورَ عَلَى الْمُؤْمِنِ قِيلَ وَ مَا سُرُورُ الْمُؤْمِنِ قَالَ إِشْبَاعُ جَوْعَتِهِ وَ تَنْفِيسُ كُرْبَتِهِ وَ قَضَاءُ دَيْنِهِ وَ مَنْ مَشَى مَعَ أَخِيهِ فِي حَاجَةٍ كَانَ كَصِيَامِ شَهْرٍ وَ اعْتِكَافِهِ وَ مَنْ مَشَى مَعَ مَظْلُومٍ يُعِينُهُ ثَبَّتَ اللَّهُ قَدَمَيْهِ يَوْمَ تَزِلُّ الْأَقْدَامُ»

چه کسی نزد شما از همه محبوب تر است؟. حضرت فرمودند: سودمندترین مردم برای دیگران، پرسیده شد: کدام یک از اعمال برتر است؟ فرمودند: خوشحال کردن مومن. پرسیده شد: خوشحال کردن مومن چگونه است؟. فرمودند: سیرکردن شکم او و برآوردن حاجتش و ادا نمودن قرض های او، هرکس در به جا آوردن حاجت برادر مومنش قدمی بردارد، گویا یک ماه روزه گرفته و معتکف شده و هرکس به سوی یاری مظلومی قدم بردارد، خداوند قدم هایش را در روزی که قدم ها لرزان اند، استوار می‌گرداند. (عوالي اللئالي، ج‏1، ص: 377)

 * انصاف نسبت به مردم

حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «أَلَا إِنَّهُ مَنْ يُنْصِفِ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ لَمْ يَزِدْهُ اللَّهُ إِلَّا عِزّاً» بدانید که هرکس نسبت به مردم از خود انصاف به خرج دهد، خداوند جز بر عزّت او نمی افزاید.

(الكافي، ج‏2، ص: 144)

 *رعایت ادب در همه حالات

علی علیه السلام می فرمایند: «الْأَدَبُ أَحْسَنُ سَجِيَّةٍ» ادب، بهترین خوی است.

(تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 247)

همچنین آن حضرت فرمودند: «الْأَدَبُ كَمَالُ الرَّجُلِ» ادب، کمال آدمی است.

(تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 247)

 * خوشرویی درهرشرایطی

رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلّم می فرمایند: «يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بِأَمْوَالِكُمْ فَالْقَوْهُمْ بِطَلَاقَةِ الْوَجْهِ وَ حُسْنِ الْبِشْرِ» شما هرگز نمی توانید با اموال خود همه مردم را بهره مند سازید، پس با آنان با گشاده رویی و خوش رویی برخورد کنید. (الكافي، ج‏2، ص: 103)

 * امانتداری

تلقّی امانتدارانه از کار و مسئولیت و انجام دادن امور با رویکرد امانتداری، اصلی اساسی در اخلاق است. اگر انسان کار و مسئولیت را امانت بداند، بی گمان حرمت آن را پاس می دارد و تلاش می کند که به خوبی آن را پیش بُرده و بالنده سازد.

امام علی علیه السلام از کارگزاران و کارکنان  نظام اداری خود می خواست که کار و مسئولیت را امانت بدانند و در مناسبات و روابط خود امانت داری نمایند، چنان که خطاب به اشعث ابن قیس، استاندار آذربایجان، نوشت: «وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لَكِنَّهُ فِي عُنُقِكَ أَمَانَةٌ» همانا کاری که به عهده توست، طعمه ای برایت نیست بلکه امانتی بر گردنت می باشد. (نهج البلاغة، ص: 366)

بر این مبنا، هر کس در هر مرتبه ای، امانت دار مردم است و باید از اموال، امکانات، حقوق، حیثیت و شرافت آنان پاسداری کند. در منظر امیرمؤمنان علی علیه السلام  بزرگ ترین خیانت، خیانت به امّت و تعدّی به امانت است.

در آموزش های امام علی علیه السلام، امانت والا ترین چیز و امانت داری برترین کار معرفی شده است. از این رو نخستین شرط اتّصاف به اخلاق اداری، امانت داری است.

در سخنان گران قدر مولای متّقیان علی علیه السلام چنین آمده: «رَأْسُ الْإِسْلَامِ الْأَمَانَةُ» رأس اسلام و مسلمانی، امانتداری است. (تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 251)

 * مسئولیت پذیری

بنابر اصل مسئولیت پذیری در اخلاق اداری، هر نوع بی مسئولیتی به مفهوم بیرون شدن از مسیر درست و گام نهادن در کجی‌ها و ناراستی هاست.

در فرمایش امیر بیان حضرت علی علیه السلام آمده: «وَ إِنَّ مِنْ أَبْغَضِ الرِّجَالِ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لَعَبْداً وَكَلَهُ اللَّهُ إِلَى نَفْسِهِ جَائِراً عَنْ قَصْدِ السَّبِيلِ سَائِراً بِغَيْرِ دَلِيلٍ، إِنْ دُعِيَ إِلَى حَرْثِ الدُّنْيَا عَمِلَ وَ إِنْ دُعِيَ إِلَى حَرْثِ الْآخِرَةِ كَسِلَ كَأَنَّ مَا عَمِلَ لَهُ وَاجِبٌ عَلَيْهِ وَ كَأَنَّ مَا وَنَى فِيهِ سَاقِطٌ عَنْهُ». از دشمن ‏ترين مردم در نزد خدا، بنده‏اى است كه خدا او را به خود واگذارد و او پای از راه درست بیرون نهد و بى‏راهنما گام بردارد. اگر او را به كار دنيا خوانند، به کار پردازد و اگر به كار آخرت خوانند، سستی و کاهلی نماید؛ گويى آن چه براى آن كار كند، بر او لازم و آن چه در آن سستى ورزد، از او ناخواسته است. (نهج البلاغة، ص: 149)

کمال آدمی به کمال مسئولیت پذیری اوست. هرچه افراد در مسئولیت پذیری، سُستی ورزند، تباهی در کارشان بیشتر خواهد بود و هر چه مسئولیت پذیریِ بیشتری داشته باشند، به کمال بیشتری از نظر اخلاق فردی و اخلاق اداری دست می یابند.

امام علی علیه السلام حیطۀ مسئولیت پذیری را بسیار گسترده تعیین نموده و از کارگزاران و کارکنان خود خواسته است تا دربارۀ تمامی کارها، اقدامات و نیز روابط و مناسبات خود مسئولیت پذیر باشند: «اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ» از خدا بترسید در حق بندگانش و شهرهاش؛ زیرا شما حتی در برابر سرزمین ها و چارپایان مسئول هستید. (نهج البلاغة، ص: 242)

اصل مسئولیت پذیری، به ما می آموزد که هر کس در هر مرتبه ای باشد، برای تمام امور و کارهای خود مسئول و پاسخگو است. هیچ کارگزاری نمی تواند هرگونه که خواست با مردم رفتار نموده و خود را پاسخگو نیز نداند؛ بر این مبنا، هیچ کس حق کمترین اهانت و بی احترامی به مردم را ندارد و افراد حتی در ارتباط با نوع نگاه، بیان و رفتار خود مسئول هستند.